ممکن است این سؤال به ذهن برخی برسد که اگر نماز ستون دین است، پس چرا جزو اصول دین مطرح نشده و به عنوان فروع دین مطرح شده است؟ آنچه در ادامه می آید، پاسخ های سید حسن موسوی کارشناسی مرکز تخصصی نماز به این پرسش است.
در پاسخ به این سؤال که چرا با وجود این که نماز، ستون و عماد دین معرفی شده است اما نماز را از فروع دین می نامیم، باید گفت مجموعه معارف دین دو گونه است: “اعتقادات و معارف نظرى” و ” تکالیف و دستورات عملى”.
اما «اصول دین» مجموعه عقاید بنیادین و پایهاى دین است که عمدتاً جنبه نظرى دارند و از همینرو به آنها اصول دین گفته مىشود – مانند توحید، نبوت و…- . اما نماز گرچه از نظر عملى جزء اصول و پایههاى تربیتى رفتار دینى است ولى بدان لحاظ که از نظر عقیدتى جزو معارف نظری نیست، از اصول شمرده نشده و بهعنوان«فروع دین» از آن یاد مىشود.
البته از آن جهت که نماز با تمامی ارکان دین اعم از اصول اعتقادی، مبانی اخلاقی، آداب فردی و اجتماعی، نظام سیاسی و اقتصادی اسلام پیوند ناگسستنی بر قرار نموده به گونه ای که تداوم آن موجب حفظ تمامی این بنیانها خواهد بوداز این عمل عبادی به عنوان ستون دین یاد شده است.
به عنوان نمونه به واسطه اقامه نماز در هر روز چندین نوبت به یگانگی خداوند و رسالت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و همچنین ولایت حضرت علی علیه السلام اقرار شده و این گروه از مبانی اعتقادی یادآوری می شود یا این که غصبی نبودن و مباح بودن مکان نماز، لباس نمازگزار، آبی که با آن وضو می‌گیرد را جزو شرایط صحت نماز قرار داده شده و این امر نیز نشان دهنده پیوند آداب اجتماعی اسلام مبتنی بر اقتصاد اسلامی با نماز است.
اهمیت و جایگاه نماز از دیدگاه قرآن
نگاهی گذرا به آیات قرآن کریم، گویای اهمیت زیاد نماز در این کتاب آسمانی است که در اینجا جهت پاسخ به این سؤال به بررسی اجمالی جایگاه و اهمیت نماز از منظر قرآن می پردازیم.
نکته اول این که نماز فریضه ای است که در هیچ حالتی از انسان ساقط نمی شود. در اهمیت و عظمت نماز همین بس که خداوند، اجازه نداده است در هیچ حال و زمانى، نماز از انسان ساقط گردد؛ چنان که مىفرماید:”ان الصلاه کانت على المؤمنین کتاباً موقوتاً/ نماز فریضهاى است که باید در مواقع و زمانهاى معینى انجام شود” و مقصد از« کتاب موقوت» این است که نماز فریضه ثابتى است که اصلاً تغییرپذیر نیست و در هیچ حالتى ساقط نمىشود.
نکته دوم درباره انتخاب نماز از میان تمامی اعمال عبادی است. قرآن مىفرماید:”وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمینَ؛ وَ أَنْ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ اتَّقُوهُ/ و ما دستور دادیم که تسلیم پروردگار عالمیان باشیم. و – نیز به ما فرمان داده شده به- اینکه: نماز را برپا دارید! و از او بپرهیزید!…”
علامه طباطبایى در تفسیر این آیه مىفرماید:”خداوند متعال با ذکر کلمه – و اتقوه – تمامى عبادات و اعمال دین را خلاصه کرد و تنها از میان آنها نماز را اسم برد براى آن اهمیتى که داشته، و عنایتى که خداوند در امر آن دارد، زیرا اهتمام قرآن شریف نسبت به نماز جاى هیچ تردید نیست.”
نکته سوم، قرار دادن نماز در کنار ایمان به مبدأ و معاد است. نماز از منظر قرآن آن قدر داراى اهمیت است که گاهى بلافاصله بعد از ایمان به مبدأ و معاد مطرح شده است: “انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلاه”
نکته چهارم، معرفی نماز به عنوان بهترین عملی که انسان در قیامت از آن بهره مند می شود. از نظر قرآن، بهترین عملى که انسان در قیامت، از آن بهرهمند مىشود، برپا داشتن نماز است:”اقیموا الصلاه و اتوا الزکاه و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله/ یعنى نمازى که در دنیا انجام مىدهد و زکاتى که مىپردازد سود آن نصیب خود انسان مىشود؛ نه این که خداوند بهاعمال بشر نیاز داشتهباشد.”
نکته پنجم، معرفی نماز به عنوان یکی بهترین راههای شکرگزاری است.
نماز در قرآن نشانه شکر و سپاس از خدا معرفی شده و بهترین عملى است که مىتوان با آن شکر و ثناى خداوند را به جاى آورد. خداوند متعال بعد از آن که نعمت کوثر را به پیامبر صلی الله علیه و آله مرحمت مىکند، مىفرماید: در برابر این عطاى ما براى خداوند نماز بخوان:”انا اعطیناک الکوثر، فصل لربک و انحر”
نکته ششم، معرفی نماز به عنوان برجسته ترین ویژگی مؤمنان است.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:« وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاه/ مردان و زنان باایمان، ولىّ(و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهى از منکر مىکنند؛ نماز را برپا مىدارند”
نکته هفتم، معرفی نماز به عنوان عامل فلاح و رستگاری است.
از نظر قرآن، نماز عامل فلاح و رستگارى و سعادت انسان است؛ از اینرو در اوصاف متقین مىفرماید:«الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاه… و اولئک هم المفلحون»[۱]؛« متقین کسانى هستند که به غیب[ آنچه از حس پوشیده و پنهان است] ایمان مىآورند؛ و نماز را برپا مىدارند…؛ و و آنان رستگارانند.»
نکته هشتم، قرار دادن برپایی نماز جزو برنامه حاکمان اسلامى. قرآن می فرماید:”الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَهُ الْأُمُورِ/ همان کسانى که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا مىدارند، و زکات مىدهند، و امر به معروف و نهى از منکر مىکنند، و پایان همه کارها از آن خداست.”
نکته نهم، نماز وسیله جلب رحمت الهی. در آیات قرآن چنین دستور داده شده: “وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ/ و نماز را برپا دارید، و زکات را بدهید، و رسول(خدا) را اطاعت کنید تامشمول رحمت(او) شوید.”
نکته دهم، قرار دادن نماز به عنوان شرط برادری و اخوت اسلامی. در آیه ۱۱ سوره توبه چنین آمده:” فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ/ (ولى) اگر توبه کنند، نماز را برپا دارندو زکات را بپردازند، برادر دینى شما هستند و ما آیات خود را براى گروهى که مىدانند(و مىاندیشند)، شرح مىدهیم.”
نکته یازدهم، قرار دادن نماز به عنوان یکی از اصول نیکیها. قرآن کریم می فرماید:”….ولکن البر من امن بالله و الیوم الاخر و الملئکه و الکتاب و النبیین…واقام الصلوه…/ بلکه نیکی (و نیکوکار) کسانی هستند که به خداوند و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده اند… و نماز برپا می دارند…”
نکته آخر، دستور به محافظت و کوشش بر نماز. از دیگر آیاتی که بیانگر اهمیت نماز در قرآن است، آیه ای است که در آن دستور به محافظت بر نماز داده شده و فرموده است: “حَـفِظُواْ عَلَى الصَّلَوَ‌تِ وَالصَّلَوهِ الْوُسْطَى/ بر انجام همه نمازها و ـ به خصوص ـ نماز وُسطى محافظت و کوشش نمائید.”